Χαιρετώ τους αγαπημένους αναγνώστες του anthem.gr. Αυτό το Past Forward μου γεννήθηκε η ανάγκη να το γράψω μετά από μία συζήτηση που είχα με ένα φίλο και μία φίλη, η οποία κατέληξε στο συμπέρασμα πάνω κάτω, ότι στην Ελλάδα δεν βλέπουμε τόσο το νόημα πίσω από τα λεγόμενα κάποιου, αλλά στεκόμαστε κυρίως στις λέξεις που χρησιμοποιεί! Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την στιγμή που θα ακουστεί η “λάθος” λέξη, να έρθει αυτόματα και η στοχοποίηση, κατακεραύνωση, το cancel του ατόμου και μαζί με αυτό ένας ανελέητος πόλεμος ο οποίος έχει τις βάσεις του βαθιά στην Ελληνική κουλτούρα.
Απαραίτητο disclaimer δεν θα χρησιμοποιήσω ονόματα και πραγματικά παραδείγματα για ευνόητους λόγους (γιατί το βλέπω και #cancelanthem), αλλά θα περιγράψω γενικά ένα πλαίσιο εφαρμογής του cancel culture.
Η κουλτούρα ακύρωσης, το αγαπημένο debate της εποχής μας, μοιάζει να έχει εγκατασταθεί μόνιμα στις ζωές μας, μετατρέποντας τα social media σε πεδία μάχης. Με τους υποστηρικτές να την υμνούν ως εργαλείο δικαιοσύνης και τους επικριτές να την καταγγέλλουν ως επικίνδυνη μορφή λογοκρισίας, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ζούμε μια εποχή πολιτισμικού πολέμου. Στη στήλη Past Forward, δεν μένουμε στη νοσταλγία του παρελθόντος, εξερευνούμε και το τώρα. Και τι πιο σύγχρονο από την cancel culture;
Τι είναι η cancel culture;
Στα ελληνικά και περιφραστικά, η cancel culture (ή κουλτούρα ακύρωσης) αφορά τη δημόσια απόρριψη και απομάκρυνση ατόμων ή οργανισμών λόγω προσβλητικών ή αμφιλεγόμενων δηλώσεων ή ενεργειών. Το φαινόμενο έχει αποκτήσει νέες διαστάσεις στην εποχή των social media, όπου η διάδοση και η αντίδραση της κοινής γνώμης γίνονται ακαριαία. Η αρχική ιδέα πίσω από την cancel culture ήταν να φέρει στο φως αδικίες, να δώσει φωνή στους αδύναμους και να επιδιώξει κοινωνική αλλαγή. Ωστόσο, η μετάβαση από την ενδυνάμωση στη λογοκρισία είναι λεπτή. Σήμερα η ακύρωση μπορεί να αφορά τόσο σοβαρές παραβιάσεις όσο και φαινομενικά “αθώα” σχόλια, προκαλώντας αμφιβολίες για τη δικαιοσύνη και την αποτελεσματικότητά της.
Η Ελληνική εκδοχή της cancel culture
Στην Ελλάδα, η cancel culture δεν είναι μόνο ένα φαινόμενο των τελευταίων ετών. Η τάση να επικεντρωνόμαστε στις λέξεις και όχι στο νόημα πίσω από αυτές έχει βαθιές ρίζες στην ελληνική κουλτούρα. Το κυνήγι μαγισσών είναι συχνά συνδεδεμένο με την ανάγκη για ηθική επιβολή και κοινωνικό έλεγχο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η υπερβολική έμφαση σε λέξεις ή φράσεις που κάποιος μπορεί να πει “λάθος”, γεγονός που μπορεί να οδηγήσει σε ανελέητη κριτική, ακόμη και κοινωνικό αποκλεισμό. Σκεφτείτε τη συζήτηση για το πώς μια λέξη μπορεί να ερμηνευτεί διαφορετικά ανάλογα με το πλαίσιο. Είναι όμως δίκαιο να ακυρώνουμε έναν άνθρωπο για μια τέτοια στιγμή;
Από την άλλη, έχουμε δει περιπτώσεις όπου η δημόσια κατακραυγή είχε θετική έκβαση. Παράδειγμα αποτελούν οι αντιδράσεις στο ελληνικό #MeToo, που έφεραν στο φως δεκαετίες κατάχρησης εξουσίας. Η γραμμή μεταξύ δίκαιης κριτικής και άδικης “ακύρωσης” όμως είναι λεπτή και συνεχώς μεταβαλλόμενη.
Τα Social Media ως εργαλείο αλλά και ως όπλο!
Τα κοινωνικά δίκτυα έχουν ενισχύσει την cancel culture, καθιστώντας την ταχύτερη και πιο επιδραστική. Στο Twitter, στο Facebook και στο Instagram, οι αντιδράσεις εκφράζονται με likes, repost κλπ συχνά οδηγώντας σε μαζικές επιθέσεις. Αυτή η αμεσότητα μπορεί να είναι απελευθερωτική, αλλά ταυτόχρονα και επικίνδυνη.
Σύμφωνα με έρευνες, η δύναμη της cancel culture έγκειται στη συλλογική δράση. Μια ομάδα χρηστών μπορεί να απορρίψει έναν δημόσιο λόγο, να πιέσει για απολύσεις ή να μποϊκοτάρει προϊόντα. Ενώ αυτό μπορεί να προσφέρει μια αίσθηση δικαιοσύνης, συχνά οδηγεί σε υπερβολές. Για παράδειγμα, οι αντιδράσεις γίνονται τόσο έντονες που η πραγματική συζήτηση χάνεται μέσα στον θόρυβο τους.
Η ψυχολογία της “Ακύρωσης”
Η Cancel culture έχει ψυχολογικές ρίζες που βασίζονται στην ανάγκη του ανθρώπου για δικαιοσύνη και τάξη. Όταν κάποιος παραβιάζει κοινωνικούς κανόνες, η κοινωνία ή ένα μεγάλο μέρος της τουλάχιστον αισθάνεται την ανάγκη να τον “τιμωρήσει”. Όμως, αυτή η τιμωρία δεν έχει πάντα λογική βάση.
Μια λέξη, ένα σχόλιο ή μια παλιά ανάρτηση μπορεί να προκαλέσουν καταιγιστικές αντιδράσεις. Το φαινόμενο αυτό αντικατοπτρίζει επίσης την ανάγκη μας για αίσθηση ανωτερότητας. Η “ακύρωση” ενός ατόμου δίνει στην κοινωνία την ψευδαίσθηση της ηθικής υπεροχής και ανωτερώτητας.
Οι πολιτισμικοί πόλεμοι
Το φαινόμενο της cancel culture εντάσσεται στους ευρύτερους “πολιτισμικούς πολέμους” που έχουν ξεσπάσει τις τελευταίες δεκαετίες. Στην καρδιά αυτών των συγκρούσεων βρίσκεται η διαμάχη μεταξύ παραδοσιακών και προοδευτικών αξιών. Από τη μία πλευρά, κάποιοι βλέπουν την cancel culture ως εργαλείο κοινωνικής δικαιοσύνης. Από την άλλη, υπάρχουν εκείνοι που τη θεωρούν μια μορφή λογοκρισίας και επιβολής.
Ενδεικτική είναι η περίπτωση δημοσίων προσώπων που δέχονται σφοδρές επιθέσεις για παλιότερες δηλώσεις ή πράξεις. Παρόλο που ορισμένες από αυτές είναι πράγματι επιλήψιμες, πολλές φορές η συζήτηση εστιάζει περισσότερο στο πώς θα “ακυρωθεί” το άτομο παρά στο πώς θα επιτευχθεί αλλαγή.
Στις Ηνωμένες Πολιτείες, για παράδειγμα, οι υποθέσεις “ακύρωσης” γνωστών καλλιτεχνών, όπως ο Kevin Spacey ή η J.K. Rowling, έχουν προκαλέσει τεράστιες συζητήσεις για τα όρια της ελευθερίας του λόγου και την ευθύνη του δημιουργού.
Παραδείγματα από την Ελληνική πραγματικότητα
Στην Ελλάδα, έχουμε δει περιστατικά cancel culture που συνδέονται με πολιτικούς, καλλιτέχνες και δημοσιογράφους. Από τις έντονες αντιδράσεις σε τηλεοπτικές εκπομπές μέχρι τη δημόσια κατακραυγή για σχόλια στο Twitter, η κουλτούρα ακύρωσης έχει πλέον ενσωματωθεί στον δημόσιο διάλογο.
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η περίπτωση δημόσιων αντιπαραθέσεων για ζητήματα φύλου και σεξουαλικότητας. Συχνά, οι αντιδράσεις αυτές υπερβαίνουν τη λογική, οδηγώντας σε άδικες “καταδίκες” ανθρώπων που ίσως απλώς εξέφρασαν μια διαφορετική άποψη.
Ενδεικτικό είναι και το πώς η ελληνική κοινωνία αντιδρά σε σχόλια ή αστεία που μπορεί να θεωρηθούν προσβλητικά. Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι η υπερβολική πολιτική ορθότητα καταστρέφει την ελευθερία του λόγου. Άλλοι πάλι, τονίζουν ότι η “ακύρωση” είναι ο μόνος τρόπος να καταπολεμηθούν οι παγιωμένες προκαταλήψεις.
Είναι η Cancel Culture αποτελεσματική;
Ένα από τα βασικά ερωτήματα είναι αν η cancel culture επιτυγχάνει τους στόχους της. Σίγουρα, σε ορισμένες περιπτώσεις, έχει φέρει στο προσκήνιο σημαντικά ζητήματα, όπως η έμφυλη ισότητα και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Ωστόσο, η ακύρωση δεν είναι πάντα η σωστή λύση. Πολλοί επικρίνουν την cancel culture για το ότι δεν αφήνει περιθώριο για δεύτερες ευκαιρίες. Αντί να προσπαθούμε να εκπαιδεύσουμε ή να αλλάξουμε συμπεριφορές, συχνά καταφεύγουμε στην τιμωρία. Αυτό δημιουργεί έναν φαύλο κύκλο, όπου ο φόβος της “ακύρωσης” αποτρέπει τους ανθρώπους από το να εκφράζονται ελεύθερα.
Παράλληλα, υπάρχουν περιπτώσεις όπου η “ακύρωση” ενός ατόμου ή μιας εταιρείας δεν είχε καμία πραγματική συνέπεια. Με άλλα λόγια, η cancel culture μπορεί να είναι ένα “όπλο χωρίς πυρομαχικά”, αφήνοντας τους ανθρώπους να αναρωτιούνται για την ουσία και την αποτελεσματικότητά της.
Είναι η cancel culture απλώς μια μόδα που περνάει, ή είναι ένα βαθύτερο κοινωνικό φαινόμενο που αναδεικνύει τις ανισότητες και τις προκλήσεις της εποχής μας;
Η διαφορά μεταξύ κριτικής και “cancel”
Ένα συχνό σημείο διαμάχης είναι το πού τελειώνει η κριτική και πού αρχίζει η ακύρωση. Η κριτική αποτελεί ουσιαστικό στοιχείο της δημοκρατικής συζήτησης, ενθαρρύνοντας την αλλαγή και την πρόοδο. Από την άλλη πλευρά, η ακύρωση συνδέεται με την απόρριψη, συχνά χωρίς δυνατότητα διαλόγου ή απολογίας.
Στη δημόσια ζωή, παρατηρούμε την ακύρωση να χρησιμοποιείται σαν εργαλείο σιωπής. Όταν κάποιος δεχτεί την ετικέτα της “ακύρωσης”, αυτό συνοδεύεται από μια κοινωνική “εξορία” που δύσκολα αναιρείται. Οι επιπτώσεις είναι τόσο προσωπικές όσο και επαγγελματικές, δημιουργώντας ένα κλίμα φόβου και ανασφάλειας.
Υπάρχει δρόμος για συμφιλίωση;
Μια πιθανή λύση για την αντιμετώπιση της κουλτούρας ακύρωσης είναι η προώθηση της συμφιλίωσης και της εκπαίδευσης. Αντί να τιμωρούμε, μπορούμε να δίνουμε ευκαιρίες για μάθηση και αυτοβελτίωση. Η κατανόηση των κοινωνικών ζητημάτων που βρίσκονται στη ρίζα της ακύρωσης μπορεί να ανοίξει τον δρόμο για μια πιο δίκαιη και ισορροπημένη κοινωνία.
Ένα παράδειγμα προς αυτή την κατεύθυνση είναι οι πρωτοβουλίες που ενισχύουν τη συζήτηση, αντί να ενθαρρύνουν τη σιωπή. Αντί να “ακυρώνουμε” ανθρώπους, μπορούμε να αναγνωρίζουμε τα λάθη τους και να επιδιώκουμε τη βελτίωση μέσα από τον διάλογο. Αυτή η προσέγγιση δεν είναι μόνο πιο παραγωγική, αλλά και πιο ανθρώπινη.
Η κουλτούρα ακύρωσης στο παρόν και το μέλλον
Η cancel culture είναι αναμφισβήτητα ένα από τα πιο αμφιλεγόμενα φαινόμενα της εποχής μας. Ενώ έχει προσφέρει στιγμές δικαιοσύνης και αλλαγής, η υπερβολή και η έλλειψη ευκαιριών για επανόρθωση την καθιστούν αντικείμενο κριτικής. Η πρόκληση είναι να βρούμε την ισορροπία μεταξύ δικαιοσύνης και σκληρότητας, αναγνώρισης λαθών και επιβολής κυρώσεων.
Στον πυρήνα της, η cancel culture μας καλεί να αναλογιστούμε ποιοι είμαστε ως κοινωνία και πώς μπορούμε να προχωρήσουμε μπροστά. Είναι μια ευκαιρία να επανεξετάσουμε τις αξίες μας και να χτίσουμε μια κουλτούρα που προάγει τη δικαιοσύνη χωρίς να ξεχνά την ανθρωπιά.
Και ίσως, το μεγαλύτερο μάθημα που μας προσφέρει είναι η υπενθύμιση ότι κανείς δεν είναι τέλειος — ούτε αυτοί που ακυρώνουμε, ούτε εμείς οι ίδιοι.
Με αυτή την οπτική, ελπίζουμε ότι η συζήτηση για την cancel culture δεν θα σταματήσει εδώ, αλλά θα συνεχίσει να μας προκαλεί να σκεφτόμαστε και να πράττουμε με περισσότερη κατανόηση και λιγότερο διχασμό. Γιατί, στο τέλος της ημέρας, η κοινωνία μας δεν χρειάζεται περισσότερους “ακυρωτές”, αλλά περισσότερους δημιουργούς και οραματιστές ενός δίκαιου και ισότιμου μέλλοντος.
